Bash Betikleriyle Sistem Yönetimini Otomatize Etme Kılavuzu

uslame · 13 Ağu 2025

Bash betikleri, Linux ve Unix benzeri işletim sistemlerinde tekrarlayan görevleri otomatikleştirmek için kullanılan güçlü araçlardır. Sistem yöneticilerinden yazılım geliştiricilere kadar geniş bir yelpazede profesyonellerin günlük iş akışlarını kolaylaştırır. Bu kapsamlı rehberde, Bash betiklerinin temel prensiplerinden başlayarak, gelişmiş otomasyon senaryolarına kadar birçok konuyu ele alacağız. Amacımız, size sadece betik yazmayı öğretmek değil, aynı zamanda güvenli, verimli ve sürdürülebilir Bash otomasyon çözümleri oluşturma becerisi kazandırmaktır.

Neden Bash Betikleriyle Otomasyon?
Otomasyon, günümüz bilgi teknolojileri dünyasında vazgeçilmez bir gerekliliktir. Manuel olarak yapılan işlemler zaman alıcı, hataya açık ve ölçeklenemezdir. Bash betikleri bu sorunlara aşağıdaki faydaları sunar:

Verimlilik: Tekrarlayan görevleri saniyeler içinde tamamlayarak zamandan tasarruf sağlar.
Tutarlılık: İnsan hatasını ortadan kaldırır ve her zaman aynı adımların takip edilmesini sağlar.
Ölçeklenebilirlik: Yüzlerce sunucuda aynı anda işlem yapmayı mümkün kılar.
Maliyet Azaltma: Operasyonel maliyetleri düşürür ve kaynak kullanımını optimize eder.
Esneklik: Hemen hemen her türlü sistem yönetimi veya veri işleme görevine uyarlanabilir.

Temel Bash Betik Yapısı
Her Bash betiği, genellikle bir "shebang" satırı ile başlar. Bu satır, betiğin hangi yorumlayıcı ile çalıştırılacağını belirtir. En yaygın olanı Bash yorumlayıcısıdır:

Kod:

#!/bin/bash

Bu satırdan sonra, betiğinizin komutları ve mantığı gelir. Betiği çalıştırılabilir yapmak için `chmod +x betik_adı.sh` komutu kullanılır.

Değişkenler ve Giriş/Çıkış İşlemleri
Bash'te değişken tanımlamak oldukça basittir:

Kod:

#!/bin/bash
MESAJ="Merhaba, Dünya!"
echo $MESAJ

KULLANICI_ADI=$1 # İlk komut satırı argümanı
echo "Merhaba, $KULLANICI_ADI!"

read -p "Adınız nedir? " AD
echo "Hoş geldiniz, $AD!"

Yukarıdaki örnekte `echo` komutu çıktı vermek için kullanılırken, `read` komutu kullanıcıdan girdi alır. Komut satırı argümanlarına `$1`, `$2` gibi erişilebilir.

Kontrol Yapıları
Betiklerinizde mantıksal akışı sağlamak için kontrol yapıları vazgeçilmezdir.

1. Koşullu İfadeler (if-elif-else)

Kod:

#!/bin/bash
SAYI=10
if [ $SAYI -gt 5 ]; then
  echo "Sayı 5'ten büyüktür."
elif [ $SAYI -eq 5 ]; then
  echo "Sayı 5'e eşittir."
else
  echo "Sayı 5'ten küçüktür."
fi

`[ ]` içindeki ifadeler test komutlarıdır. `-gt` (büyüktür), `-lt` (küçüktür), `-eq` (eşittir) gibi operatörler kullanılır.

2. Döngüler (for, while)
for döngüsü: Belirli bir liste üzerinde veya belirli bir sayı aralığında iterasyon yapmak için kullanılır.

Kod:

#!/bin/bash
for DOSYA in *.txt; do
  echo "Metin dosyası bulundu: $DOSYA"
done

for i in {1..5}; do
  echo "Sayı: $i"
done

while döngüsü: Belirli bir koşul doğru olduğu sürece çalışır.

Kod:

#!/bin/bash
SAYAC=0
while [ $SAYAC -lt 5 ]; do
  echo "Sayac: $SAYAC"
  SAYAC=$((SAYAC + 1))
done

3. Durum İfadeleri (case)
Birden fazla koşulu kontrol etmek için `if-elif` zincirine alternatif olarak `case` yapısı kullanılabilir:

Kod:

#!/bin/bash
read -p "Seçiminizi yapın (a/b/c): " SECIM
case $SECIM in
  a|A)
    echo "A seçeneğini seçtiniz."
    ;;
  b|B)
    echo "B seçeneğini seçtiniz."
    ;;
  c|C)
    echo "C seçeneğini seçtiniz."
    ;;
  *)
    echo "Geçersiz seçim."
    ;;
esac

Fonksiyonlar: Yeniden Kullanılabilirlik
Karmaşık betikleri daha yönetilebilir hale getirmek ve kod tekrarını önlemek için fonksiyonlar kullanılır:

Kod:

#!/bin/bash
log_mesaj() {
  YEREL_ZAMAN=$(date +"%Y-%m-%d %H:%M:%S")
  echo "[$YEREL_ZAMAN] $1"
}

log_mesaj "Sistem başlatılıyor..."
sleep 1
log_mesaj "Veritabanı bağlantısı kontrol ediliyor..."
sleep 1
log_mesaj "Görev tamamlandı."

Fonksiyonlara argümanlar `$1`, `$2` şeklinde geçirilebilir.

Pratik Otomasyon Senaryoları ve Uygulamaları
Bash betikleri, sistem yönetiminden veri işlemeye kadar birçok alanda otomasyon sağlar.

1. Dosya Yönetimi ve Yedekleme
Düzenli yedeklemeler kritik öneme sahiptir. Aşağıdaki betik, belirli bir dizini sıkıştırıp başka bir konuma taşır:

Kod:

#!/bin/bash
KAYNAK_DIZIN="/var/www/html"
HEDEF_DIZIN="/mnt/yedekler"
YEDEK_ADI="web_yedek_$(date +%Y%m%d%H%M%S).tar.gz"

if [ ! -d "$KAYNAK_DIZIN" ]; then
  echo "Hata: Kaynak dizin '$KAYNAK_DIZIN' bulunamadı."
  exit 1
fi

if [ ! -d "$HEDEF_DIZIN" ]; then
  mkdir -p "$HEDEF_DIZIN" || { echo "Hata: Hedef dizin oluşturulamadı."; exit 1; }
fi

echo "Yedekleme başlatılıyor: $KAYNAK_DIZIN -> $HEDEF_DIZIN/$YEDEK_ADI"
tar -czvf "$HEDEF_DIZIN/$YEDEK_ADI" "$KAYNAK_DIZIN"

if [ $? -eq 0 ]; then
  echo "Yedekleme başarıyla tamamlandı."
else
  echo "Yedekleme sırasında bir hata oluştu."
fi

# Eski yedekleri temizleme (örneğin 7 günden eski olanları)
find "$HEDEF_DIZIN" -type f -name "web_yedek_*.tar.gz" -mtime +7 -delete
echo "7 günden eski yedekler temizlendi."

Bu betik, `tar` komutuyla sıkıştırma ve `find` komutuyla eski dosyaları bulup silme işlemlerini otomatize eder.

2. Sistem İzleme ve Uyarılar
Sunucuların sağlığını izlemek için Bash betikleri kullanılabilir. Örneğin, disk alanı kullanımını kontrol etme:

Kod:

#!/bin/bash
DISK_ESIK_DEGERI=90 # %90 doluluk oranı
DISK_KULLANIMI=$(df -h / | awk 'NR==2 {print $5}' | sed 's/%//g')

if [ "$DISK_KULLANIMI" -gt "$DISK_ESIK_DEGERI" ]; then
  echo "UYARI: Disk alanı %$DISK_KULLANIMI oranında dolu! Acil müdahale gerekli."
  # Buraya e-posta gönderme veya SMS uyarı kodu eklenebilir.
  # Örneğin: mail -s "Disk Uyarısı" admin@example.com <<< "Disk alanı yüksek: %$DISK_KULLANIMI"
else
  echo "Disk kullanımı normal: %$DISK_KULLANIMI"
fi

Bu betik, `df` komutunun çıktısını işleyerek disk kullanım oranını alır ve belirlenen eşik değerini aşarsa bir uyarı mesajı verir. Bu tür bir betik `cron` ile düzenli olarak çalıştırılabilir.

3. Log Analizi ve Hata Tespiti
Büyük log dosyalarını manuel olarak incelemek yerine, Bash betikleriyle belirli kalıpları arayabilir ve hataları tespit edebilirsiniz.

Kod:

#!/bin/bash
LOG_DOSYASI="/var/log/syslog"
HATA_KELIMELERI="error|fail|denied"

echo "Log dosyasında hata kelimeleri aranıyor: $LOG_DOSYASI"
grep -iE "$HATA_KELIMELERI" "$LOG_DOSYASI" | while read -r LINE; do
  echo "[BULUNDU] $LINE"
done

# Belirli bir zaman aralığındaki hataları bulma
echo "Son 24 saatteki 'error' kelimesi içeren loglar:"
journalctl --since "24 hours ago" -u apache2 | grep -i "error"

`grep` komutu, metin içerisinde desen aramak için kullanılır ve `journalctl` sistem günlüklerini yönetmek için güçlü bir araçtır.

4. Uzak Sunucu Otomasyonu (SSH)
Birden fazla sunucuda aynı komutları çalıştırmak için `ssh` komutu Bash betiklerinde kullanılabilir.

Kod:

#!/bin/bash
SUNUCULAR=("sunucu1.example.com" "sunucu2.example.com" "sunucu3.example.com")
KOMUT="sudo apt update && sudo apt upgrade -y"

for SUNUCU in "${SUNUCULAR[@]}"; do
  echo "----------------------------------------"
  echo "Sunucu: $SUNUCU üzerinde komut çalıştırılıyor..."
  ssh user@"$SUNUCU" "$KOMUT"
  if [ $? -eq 0 ]; then
    echo "Başarılı."
  else
    echo "Hata oluştu."
  fi
  echo "----------------------------------------"
done

UYARI: SSH ile parola istemeden bağlantı kurmak için SSH anahtar çiftleri (public/private key) kullanmak şiddetle tavsiye edilir. Bu, güvenlik en iyi uygulamasıdır. Detaylı bilgi için SSH Anahtar Yönetimi sayfalarını ziyaret edebilirsiniz.

"Otomasyon, sadece iş yükünü azaltmakla kalmaz, aynı zamanda insan kaynaklarının daha stratejik görevlere odaklanmasını sağlar."
- Bilinmeyen Bir Sistem Mimarı

Bash Betiklerinde En İyi Uygulamalar ve Güvenlik
Verimli ve güvenli Bash betikleri yazmak için bazı önemli prensiplere dikkat etmek gerekir.

Hata İşleme: Betiğin beklenmedik durumlarda nasıl davranacağını belirtin. `set -e` (hata oluştuğunda betiği sonlandır), `set -u` (tanımsız değişken kullanımını engelle) ve `set -o pipefail` (pipe içindeki herhangi bir komut hata verirse pipe'ın genelinin hata vermesini sağla) gibi komutları betiğinizin başına eklemek iyi bir alışkanlıktır.
Kod:
```
#!/bin/bash
set -e
set -u
set -o pipefail

# Betik kodu...
```
Girdi Doğrulama: Kullanıcıdan alınan veya komut satırı argümanları olarak geçen tüm verileri mutlaka doğrulayın. Güvenilmeyen girdilerin doğrudan komutlarda kullanılmasından kaçının.
Günlükleme (Logging): Betiğin ne zaman başladığını, hangi adımları attığını ve hangi hatalarla karşılaştığını kaydedin. Bu, sorun giderme ve denetleme için kritik öneme sahiptir. `logger` komutu veya basit `echo` yönlendirmeleri kullanılabilir.
Yorumlar: Betiğinizin karmaşık kısımlarını açıklayan yorumlar ekleyin (`#` ile başlar). Bu, betiği daha sonra okuyan veya düzenleyen herkes için anlaşılırlığı artırır.
Idempotence: Bir betiğin birden çok kez çalıştırıldığında aynı sonucu vermesini sağlamak önemlidir. Örneğin, bir dizin oluşturmadan önce var olup olmadığını kontrol edin.
Güvenlik: Hassas bilgileri (parolalar, API anahtarları) betik içine yazmaktan kaçının. Ortam değişkenleri veya güvenli anahtar yönetim sistemleri kullanın. `sudo` kullanımını minimize edin ve gerekli yetkileri en aza indirin.
Betiği Modüler Hale Getirme: Büyük betikleri daha küçük, işlevsel modüllere ayırın. Bu, bakımı kolaylaştırır ve yeniden kullanılabilirliği artırır.
Kullanıcı Dostu Çıktı: Betiğinizin çıktısı, kullanıcı veya sistem yöneticisi tarafından kolayca anlaşılabilir olmalıdır. Renklendirme veya özet tabloları kullanabilirsiniz.
Kaynak Yönetimi: Betiğinizin kullandığı geçici dosyaları veya oluşturduğu dizinleri işi bittikten sonra temizlemeyi unutmayın.

Gelişmiş Konulara Kısa Bir Bakış
Bash betiklerinin gücü sadece basit görevleri otomatikleştirmekle sınırlı değildir.
* Düzenli İfadeler (Regex): `grep`, `sed`, `awk` gibi araçlarla birleştiğinde metin işleme ve log analizi için inanılmaz esneklik sağlar.
* Pipes ve Yönlendirmeler: Komut çıktısını başka bir komutun girdisine yönlendirme (`|`) veya dosyaya yazma/okuma (`>`, `<`, `>>`) yeteneği, karmaşık iş akışları oluşturmak için temeldir.
* İş Denetimi: Betikler içerisinde arka plan süreçlerini yönetme (`&`, `fg`, `bg`, `jobs`).
* Sinyal Yakalama (Trapping): Betiğin `Ctrl+C` gibi sinyallerle nasıl başa çıkacağını belirleme.

Bash Resmi Belgelemesi ve ShellCheck gibi araçlar, betiklerinizi geliştirirken ve hataları ayıklarken size çok yardımcı olacaktır. ShellCheck, yaygın hataları ve kötü uygulamaları otomatik olarak tespit eden harika bir statik analiz aracıdır.

Sonuç
Bash betikleri, Linux/Unix ekosisteminde otomasyonun temel taşlarından biridir. Basit dosya işlemlerinden karmaşık sistem yönetimi görevlerine kadar geniş bir yelpazede kullanılabilirler. Bu rehberde ele alınan temel ve pratik uygulamalar, otomasyon yolculuğunuza güçlü bir başlangıç yapmanızı sağlayacaktır. Unutmayın ki, iyi bir Bash betiği sadece işini yapmakla kalmaz, aynı zamanda okunabilir, sürdürülebilir ve güvenli olur. Sürekli öğrenmeye ve pratik yapmaya devam ederek Bash betikleme yeteneklerinizi geliştirebilir, böylece BT altyapınızın yönetimini daha verimli ve hatasız hale getirebilirsiniz. Otomasyon, geleceğin teknolojisinin kalbinde yer alır ve Bash, bu geleceği inşa etmek için elinizdeki en güçlü araçlardan biridir.